BulgaristanBulgaristan’daki Müslüman azınlık içerisinde önemli bir grubu oluşturan Pomaklar,Bulgaristan prensliğinin kurulmasını izleyen ilk dönemlerde Müslüman olmaları nedeniyle kendilerini Türk olarak tanımlamalarının yanı sıra,Bulgar yönetimlerince de Türk olarak sayılmışlardı.Ancak,zamanla Bulgaristan yönetimleri “Osmanlı döneminde zorla müslümanlaştırılmış Bulgarlar” şeklinde tanımladıkları pomakları öze dönme politikası çerçevesinde Hristiyanlaştırmaya ve Bulgarlaştırmaya yöneldiler.Bu çerçevede,Pomaklar,Balkan Savaşlarından sonra Rodoplar’ın Osmanlı İmparatorluğu’undan Bulgaristan’a geçmesinin ardından 1912,1942,1948,1962 ve 1971-1972 yollarında isim değiştirme yoluyla beş kez asimile edilmeye çalışıldılar.(1)
Pomakların isimlerini değiştirmenin yanısıra,1912 ve 1942 yıllarındaki isim değiştirme kampanyaları sırasında Bulgaristan yönetimleri tarafından Pomak köylerine papazlar gönederilerek Pomakların zorla Hristiyanlaştırılmaları yöninde çaba gösterildi.Söz konusu Bulgarlaştırma girişimlerinin ardından 1913,1945,1952,1964 ve 1990 yıllarında Pomakların eski isimlerini almalarına tekrar izin verildi.(2)
Pomaklar,Müslüman azınlık içerisinde etnik köken itibarıyla en tartışmalı grubu oluşturmaktadırlar.Bundan dolayı,Bulgarlar,Yunanlar ve Türkler Pomakların kendi kökenlerinden olduğunu iddia etmekte,bu iddialarını kanıtlamak amacıyla çeşitli teoriler ortaya koymaktadırlar.Buna göre,Bulgar yazarlar Pomakların kullandıkları dilin bir Bulgar diyalektiği olduğunu,Pomak kültüründe Bulgar kültüründe de var olan bazı hristiyanlık öncesi geleneklerle Hristiyan geleneklerinin bulunduğunu ,hatta Pomakların eski Bulagar kültüerünü bozulamadan koruyabilen gerçek Bulgarlar olduklarını,Müslümanlığı ise 17.yy’da Osmanlıların yoğun baskıları sonucunda kabul ettiklerini,Bulgarlarla Pomaklar arasında ortak fiziksel özelliklerin bulunduğunu iddia etmektedirler.Çeşitli Bulgar yazarlar bu iddiayı kanıtlamak amacıyla “Pomak” kelimesini inceleyerek bu kelimenin Bulgarca”eziyet çekmek” anlamına gelen “maka-mıka”fiilinden türediğini,Pomakların İslamiyet’i baskı sonucunda büyük eziyetler altında kabul etmek zorunda kaldıklarını anlatmak amacıyla Pomak adını aldıklarını belirtmişlerdir.(3)
Bunların dışında,Rodoplar’da yaşayan Pomakların Balkan Sıradağlarında yaşayan Bulgarlarla aynı iskan tarzını izlemelerinin Pomaklarla Bulgarların aynı soydan geldiklerinin kanıtını oluşturduğu iddia edilmiştir.(4)
Pomakların Bulgar kökenli oldukları iddiaları Bulgar yazar ve yetkilileri tarafından son dönemlerde de ileri sürülmüştür.Bu çerçevede 1994’de Bulgaristan’da Pomaklardan kan örnekleri toplanarak DNA testine tabi tutulmuş,böylece Pomakların Bulgar etnik kökeninden geldikleri kanıtlanmaya çalışılmıştır.(5)
YunanistanYunan yazarlar,Pomakça içerisinde eski Yunanca’dan çeşitli kelimelerin bulunduğunu,fiziksel özellikler bakımından Pomaklarla Yunanlılar arasında benzerlikler olduğunu belirtmektedirler.Bunların dışında ,aynı yazarlar,Rodoplar’daki Pomaklar için “Ahriyani” ya da “Agaryani” tabirinin de kullanıldığını,bu tabirin ise bölgede İsa’dan 3-4 asır önce yaşayan égrek Agriyani”halkından kaynaklandığını dolayısıyla tüm bunların Pomakların Yunan kökenli olduklarının bir kanıtını oluşturduğunu,Pomakların Müslümanlığı kabul etmelerinin Osmanlı hakimiyeti sırasında zorlama sonucunda gerçekleştiğini ifade etmektedirler.
TürkiyeTürk yazarlar ise,Pmakların geçmişte Balkanlar’a yerleşen Kuman Türklerinin uzantıları olduklarını,dinsel ve kültürel özelliklerinin,özellikle de Müslüman oluşlarının bu halkın Türk kökenli olduğunu kanıtladığını iddia etmektedirler.Bu iddiaya göre,Kuman Türkleri 10.yy’da yaşadıkları yer olan Kuzey Çin’den ayrılarak 11 ve 12.yy’larda Ukrayna ve Romanya üzerinden Balkanlar’a gelmişler,daha sonra,önce Tuna boylarına ve Dobruca bölgesine,ardından da Pirin ve Vardar Makedonyaları ile Batı Trakya ve Rodoplara yerleşmişlerdir.Kuman Türkleri 1087 de Peçenek Türkleriyle birlikte ortak bir devlet kurmuşlar ,ama bu devlet iki kurucu unsurun birbirleriyle savaşmaları sonucunda 1091’de yıkılmıştır.Söz konusu devletin yıkılmasıyla Peçenek ve Kuman Türklerinin bir çoğu Doğu Avrupa ve Balkanlar’ın çeşitli bölgelerine yerleşirlerken,Kuman Türklerinin bir kısmı Batı Trakya,Rodoplar ve Pirin Makedonyası bölgelerinin dağlık kesimlerindeki yerlerinde kalmışlardır.Diğer yandan Bizans yöneticileri 10 ile 13. Yy’lar arasındaki dönemde Batı Trakya,Rodoplar ve Makedonya’yı Slav ve Latin akınlarına karşı korumak amacıyla özellikle Konya dolaylarında yaşayan çok sayıda Müslüman-Türk kabilesini buralarda iskan etmişler,bunlar da Kuman Türkleri arasında islamiyet’i yaymışlardır.Daha sonra,Osmanlıların bölgeyi fethetmeleri sırasında Osmanlı askerlerine çeşitli şekillerde yardım ettiklerinden dolayı Kuman Türklerine Slavlar tarafından “Yardımcı”anlamına gelen “Pomagaç”adı verilmiştir.Zamanla bu sözcük ” Pomak” şeklini almıştır.(6)
Bir başka görüş ise,Rodoplar’da Pomaklar için “Ahriyani” ya da”Agaryani” ifadelerinin kullanılmış olmasının Yunan kökenli değil,Türk kökenli olduğunun kanıtını oluşturduğunu savunmuştur.Buna göre,söz konusu tanımlamaların çok büyük olasılıkla Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşunda ve Rumeli’nin fethedilmesinde büyük katkıları olan “Ahiler”’den kaynaklandığı belirtilmiştir.(7)
Tüm bu görüşlerden hareketle,Pomakların dinsel ve etnik bakımlardan Türklerden bir farklarının bulunmadığı,Avrupa’da en eski Türk topluluklarından birini oluşturdukları savunulmuştur.
Pomak TezleriBu iddiaların dışında bazı Pomak yazarlar ayrı bir Pomak kimliği oluşturmak amacıyla kendi kökenleriyle ilgili çeşitli teoriler ortaya atmışlardır.Bu teorilerden birincisi Pomakların bölgenin en eski yerleşimcileri olan Trakların torunları oldukları,Bulgarların kendilerini Slavlaştırmalarını,Bizanslıların da Hristiyanlaştırmalarını önlemek amacıyla 7. Ve 8.yy’larda İslamiyet’i kabul ettiklerini savunmaktadır.Diğer bir teori ise,Pomaklar’ın 7.yy’da Hz.Muhammed tarafından Balkanlar’da İslamiyet’i yaymak için buraya gönderilen Arapların uzantıları oldularını iddia etmektedir.Pomakların Balkanlar’da Türklerden ve Bulgarlardan önce bulundukları ve yaşadıkları tezlerine vurgu yapan bu teoriler azınlık arasında kısmen taraftar bulmuştur.(
Etnik kökenleri konusunda tartışmalara rağmen,özellikle ağurlıklı olarak Bulgar diyalekti konuşmalarından dolayı genelde Osmanlı İmparatorluğu döneminde İslamiyet’i seçmiş Slav kökenli bir halk oldukları kabul edilen Pomaklar (9),zaman içerisinde Müslümanlığın ve Türklerle sürekli iletişim halinde bulunmalarının etkisiyle önemli ölçüde Türkleşmekle birlikte,daha sonra ayrıntısıyla inceleneceği gibi,,1912’de başlayıp 1970’ten sonra yoğunlaşan asimilasyon politikalarından zaman zaman etkilenmişlerdir.Bununla birlikte,Müslüman olmalarından dolayı Pomakların kendilerini Bulgar olarak görmemekte,paylaştıkları din nedeniyle Bulgarlardan çok Türklere yakınlık duymaktadırlar.Ancak ,bu durum Pomakların tümünün kendilerini Türklerle özdeşleştirdikleri anlamına gelmemektedir.Pomakları Bulgarlardan ayıran yegane faktör din olduğu için,Pomaklar Türklerden daha fazla dindarlardır ve dini kimliklerini daha çok ön planda tutmaktadırlar.
------------------------
*(1)Kimi kaynaklarda Şubat-Mart 1985 döneminde de Bulgaristan yönetimi tarafından Pomaklara yönelik asimilasyon politikası izlendiği belirtilmekle birlikte(F.Bajraktarevic and A.popovic,”Pomaks”,The Encyclopaedia of İslam,vol.VIII,Leiden,E.J.Brill,1995,s.323),bu dönemde asimilasyon kampanyasının ana hedefi Türk azınlık idi.Dolayısıyla,bu dönemde daha önce isimleri Bulgar isimleriyle değiştirilmemiş Pomakların isimleri baskı yoluyla değiştirilmiş ise de,asıl hedef Türk azınlık olduğundan dolayı Şubat-Mart 1985 dönemini özellikle pomaklara yönelik bir asimilasyon hareketi olarak değerlendirmemek gerekir.
*(2)Bir başka kaynakta,8 Temmuz 1942 tarihli yasa uyarınca isimleri değiştirilen 60.000 Pomağın isimlerinin iadesinin 15-16 Ağustos 1947 tarihlerinde Pomaklarla ilgili olarak yapılan bir konferans sırasında kararlaştırıldığı belirtilmektedir.Hüseyin Memişoğlu,Pomak Türklerinin Tarihi Geçmişinden Sayfalar,Ankara,1991,s.36-37’den Stranitsi ot Bılgarskata İstoriya,Sofija,1989,s.73.
*(3)Memişoğlu,a.g.e.,s.19’dan A.İschirkoff,Bulgarien,Land und Leute,C.II,Leipzig,1917,s.15 ve İz Minaloto na Bılgarien Mohammedani v Rodopite,İzdatelstvo na Bılgarskata Akademiye na Naukite,Sofia,1958,s.76.
*(4)Danailof,a.g.e.,s.14-15 ve 27.
*(5)1994’de Eski Zağra’daki bir hastanede çalışan bir grup doktor Pomaklardan kan örnekleri toplayarak DNA testi için bunları Makedonya’daki bir laboratuvara göndermişler ve bu şekilde Pomakların Bulgar kökenli oldukları savına kanıt bulmaya çalışmışlardır.bkn.Eminov,s.102
*(6)Ahmet Aydınlı,Batı Trakya Faciasının İçyüzü,İstanbul,1971,s.24;Çavuş,a.g.m.,s.344;Ergun Göze,éBulgar Zulmüne Dair…é,Tercuman,2 Şubat 1985;Memişoğlu,a.g.e.,s.4,7,9-14,20,23 ve 43;Eren,a.g.y.,s.572’den F:Kanitz,Donau-Bulgarien und der Balkan,Vol.II.Leipzig,1882,s.182.
*(7)A.Cevat Eren,”Pomaklar”,İslam Ansiklopedisi,C.IX,İstanbul,1960,s.572-573.
*(8)Bu teoriler için bkz.Eminov,a.g.e.,s.111.Tüm milliyetçilik akımlarında olduğu gibi burada da etnik kökeni bölgede bilinen en eski topluluğa dayandırılmakta,bölgenin ilk yerleşimcilerinin Pomaklar olduğu savunularak Türklerden ve Bulgarlardan önce Pomakların bu topraklara yerleştikleri belirtilmektedir.
*(9)Konuyla ilgili kaynakların büyük bir bölümünde Pomakların slav kökenli oldukları iddiasına Türk yazarların bir bölümü ,özellikle de kendilerini Türk olarak tanımlayan Pomak kökenli kişiler ile göçmen derneklerinin yöneticileri sert tepkiler göstermektedirler.Örneğin,16 Ağustos 2004 tarihli Hürriyet gazetesinde yayınlnan kare bulmacada “Balkanlar’da yaşayan,Slav asıllı,Müslüman topluluğundan kimse” şeklindeki sorunun cevabının bir gün sonra “Pomak” şeklinde verilmesine Batı Trakya Türkleri Dayanışma Derneği Üsküdar Şube Başkanı Sadettin Hocaoğlu karşı çıkarak,”Balkanlar’da bazı devletleri özellikle kollayan malum ansiklopedi ve diğer yayınlardan faydalanılıp hazırlanan bu tür bulmaca ve yazılardan malum devletlere hizmet etmek anlamı çıktığını” vurgulayarak gazetenin bundan sonraki yayınlarında bu konuda daha hassas davranmasının beklendiğini ifade etmiştir.”Pomaklar ve Türklük”,Hürriyet,23 Ağustos 2004.
