Balkanlar`a Osmanlı`dan önce yerleşen Türk boyu Torbeşler, bugünlerde yine kimlik baskısı altında. Bölgede nüfuzunu artırmak isteyen ülkeler, `Türk` ve `Müslüman` olarak bilinen bu insanlar üzerinde çalışsa da onlar Türkiye sevdalısı
Türkiye`den gelen ekip onu heyecanlandırmıştı. Devrik de olsa kurduğu Türkçe cümlelerle, geceyi geçirmeleri için onları evine davet ediyordu. Türkiyeli akademisyenler de yatıya kalmadan bir çay içmek için bu teklifi kabul etmişti. Misafirler, bir yandan çaylarını yudumlarken, diğer yandan siyah-beyaz aile fotoğraflarına göz atıyordu. Osmanlı motifleriyle bezeli odada çocuklar gibi şen hane sahibi söze girdi: `Biz burada doğduk, atalarımız bin yıldır burada. Dedemin dedeleri, Osmanlı buraya geldiğinde onlara yardım etmiş. Dedem de Çanakkale`ye gidip Anadolu için savaşırken şehit düşenlerden... Bize `Torbeş (Türkbaş)` diyorlar. Biz Türk`üz.`
Hane sahibinin bu samimi sözleri, bir araştırma projesi için Makedonya`ya giden Türk akademisyenleri derinden etkiledi. Türkiye`ye geri döndüklerinde, ilgililere, Makedonya`nın kuzeybatı bölgelerinde karşılaştıkları, yer yer de Türkçe konuşan bu Türklerin yalnızlıklarından bahsettiler.
Makedonya`da Torbeş (Türkbaş), Kosova`da Gora ve Bulgaristan`da Pomak adıyla bilinen, soyları Hun Türklerine(Peçenek-Kuman) dayanan bu insanlar, yaklaşık bir asır önce Osmanlı`nın bölgeden ayrılmasına rağmen gözlerini Türkiye`den çevirmedi. Bin yıl önce bölgeye Hazar kıyılarından gelen Türkler, yüz yıllarca Sırp, Slav ve Bulgarların nüfuz ve nüfus arttırma çabaları altında ezildi. Çektikleri cefa, Sırp ve Bulgarlara karşı Osmanlı`nın yanında yer almalarının bedeliydi. Sürüldüler, dışlandılar, cahil bırakıldılar; kırsallarda yaşamaya mahkûm edildiler. Çünkü 1380`lerde Balkanlara giren Osmanlı`nın yanında yer almışlar, onlarla savaşa katılmışlardı. Kısa zamanda Osmanlılarla özdeşleşip Balkanlar`daki fetihlere katkı sağlamışlardı. Ancak Osmanlının Balkanlar`dan çekilmesiyle beraber ortaya çıkan yeni devlet ve uluslar, Torbeşlere pek dostça yaklaşmadı. Ulusalcı siyasi politikalar ve etnik milliyetçiliğin neticesinde haksızlıklara maruz kaldılar. Bugünlerde Avrupa Birliği`nin (AB) azınlıklara tanıdığı yeni haklar onların da sesini yükseltti. Ancak yine de istenilen boyutta değildi bu haklar.
Makedonya`daki Torbeşler, günümüzde çoğunlukla Jirovnitsa, Reka, Jupa, Golo Birdo, Debre, Ustruga Kırçova, Kalkandelen, Köprülü, Üsküp`ün kuzeydoğusu ve Pirlepe bölgelerinde yaşıyor. Nüfusu hakkında çok çeşitli rakamlar var. Sayılarını 120-150 bin civarında gösteren de var, 30 bin olarak gösteren de (genelin kabulü 50 bin civarı)... Birçoğu daha iyi iş imkânı için Avrupa`ya açıldığından Makedonya`daki varlıklarının azaldığı da ortada.
OSMANLI`DAN ÖNCE BALKANLARA YERLEŞTİLER
Özellikle, dağlık bölgelerde yaşamaları ve dağınık vaziyette bulunmaları, birçok sorunu beraberinde getiriyor. Sosyal, kültürel ve ekonomik sorunların yanında en büyük güçlüğü, ana dilde (Türkçe) eğitim konusunda yaşıyorlar. Kendilerini Türk olarak gören ve Türk kültürünü yaşayan bu topluluk, anayasanın izin vermesine rağmen hâlâ tam anlamda bu arzusuna kavuşabilmiş değil. Dilbilimcilere göre, dil kökenleri Türk şivesi Katage`ye, Kuman Oksugit ve Arapça`ya dayanan Torbeşler`in üzerindeki nüfuz çalışmaları, son dönemde iyice artmış durumda. Onları `Makedon Müslüman` veya `Slav Müslüman` gösteren tezler de kaleme alınıyor. Komşu ülkelerin çoğu da Torbeşleri yanına çekip bölgedeki nüfuzlarını arttırma peşinde.
Makedonya Ulusal Tarih Kurumu`ndan Dr. Dragi Gjorgiev, Makedonca konuştuklarından dolayı bazı Makedonların Torbeşleri `Makedon-Müslüman` olarak adlandırdıklarını doğruluyor. Dr. Gjorgiev, ekserisi Sünni olan Torbeşlerin kültürel ve dinî olarak Ortodoks Makedonlardan, konuştukları dil ve antropolojik özellikleri açısından da Makedonya`daki Müslüman Arnavutlardan farklı olduklarını belirtiyor: `Torbeşler, aslında, günümüz demografik ortamında Makedonların olduğu gibi, Arnavutlar ve Türklerin de sahiplendikleri Osmanlı mirasının bir parçası. Ancak, dinleri ve konuştukları Makedon dili mensubiyetleri arasında sıkışmış kimlikleri, yukarıdaki hak iddia edenlerin hiçbirinin Torbeşler üzerindeki emellerinin gerçekleşmesine izin vermemekte. Bu sebeple, Torbeşler konusunda, çözülmemiş tarihî meselelerin yanı sıra, bugün çağdaş siyasi uyuşmazlıklar da var.`
Gjorgiev, Torbeşler`in Slavlar`dan yani Bogomiller`den (eski Makedonyalılar) veya Hıristiyan Makedonlardan geldiği yönünde birçok tezin bulunduğunu ifade ediyor. Kendisi ise bu insanları `Müslümanlaştırılmış Slav` olarak niteliyor. Tezler arasında, Torbeşleri Slavlaşmış Türkler olarak gösterenler de var. Ancak bu farklı tezlerin birçoğu henüz ispatlanabilmiş değil.
Üsküp Devlet Üniversitesi`nden Uluslararası İlişkiler Uzmanı Abdülmecit Nuredin ise daha farklı ve tutarlı bir pencereden yaklaşıyor Torbeşlere. Araştırmalarına göre Torbeşler, Balkanlar`a Hazar kıyılarından göç eden Hun Türklerinden geliyor: `4. yüzyılın başından itibaren batıya doğru ilerleyen Hunlar, 376 yılında Volga nehrini geçerek Balkanlar`da yerleşmeye başlamış. İlerleyen yıllarda Hun İmparatoru Attila liderliğindeki ordular, Fransa ve İtalya`ya kadar ulaşmış. Ancak Türk boyları kısa süre içinde etki ve güçlerini kaybedince, Slav göçlerini takip eden dönemde Türk boyları bölge halkının arasında asimile olmuş. Bu süreçte Makedonya`da yaşayan Türkbaşlar da (yerel söylemle Torbeşler) etkilenmiş.`
Nuredin, Gjorgiev`in `Torbeşlerin Müslümanlaşan Bogomiller` olduğu tezini şöyle çürütüyor: `Neden sadece dağlık bölgedeki Bogomiller Müslümanlaştırılmış, şehirlerdekilere dokunulmamış? Bosna örneğiyle karşılaştırıldığında bu tez tutarsız.` Genelin kabulü Goralılar`ın, Torbeşler`in, Pomaklar`ın Balkanlara Orta Asya`dan gelerek yerleştiği yönünde.
Bu noktada çelişkili sorular geliyor önümüze. İddia edildiği gibi Türkbaşlar `Makedon Müslüman` ise neden kendi yurtlarını terk edip Türkiye`ye göçtü? Neden kendi milletinden baskı ve zülüm gördüler? Nuredin, Torbeşlerin `Makedon Müslüman` olduğunu ileri sürenlere birçok cevabının bulunduğunu söylüyor: `Makedon Müslüman iddialarını çürüten birçok kanıt var elimizde. Mesela Osmanlı, bu bölgede azınlık-millet sistemini adilce uyguladığı için Makedonların ne kiliselerine, ne lisan ve ne de milliyetlerine dokunulmuş. Yani beş asır devam eden idarelerinde Türkler hiçbir vakit Slavların, dolayısıyla Makedonların din ve milliyet ruhları üzerinde tazyik yapmamış, zorla Türkleştirmemiş.`
Torbeşlerin Balkanlar`a Orta Asya steplerinden göç ettiğini, bölgedeki saha çalışmalarına dayandırarak savunan akademisyenlerden biri de Sakarya Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ebubekir Sofuoğlu(41). Önce Kosova`da, ardından da Makedonya`da Hun Türkleri üzerine saha çalışmalarında bulunan Sofuoğlu, Torbeşlerin en başından beri Türk olduklarını söylüyor: `1960`taki resmî Yugoslav nüfus sayımında bu insanlar kendilerini Türk olarak tanımlamış. Ayrıca dillerinde 8 bin Türkçe kelime var. Halk motifleri bile bizimkilerle bire bir uyuyor. Öte yandan Torbeşler, bugün dahi Türk tarihinin ayırıcı en karakteristik özelliklerinden olan ve Hun atları olarak bilinen orta boylu Türk atlarını kullanıyor. Çok ilginçtir ki bugün, kendilerine yine Torbeşler gibi faklı kökenler atfedilen Goralılar da bu atları kullanıyor. Bu tesadüf olamaz herhâlde. Ayrıca, kullandıkları motiflerin, hayvanlarına vurdukları damgaların Orta Asya`dakilerle aynı olduğunu tespit ettik. Ve bu damgaları Kırım`daki damgalarla karşılaştırarak birebir örtüştüğünü tespit ettik. Torbeşlerin kültürel olarak da (özellikle düğün ve mutfak bakımından) bize benzediklerini gördük. Onlar kendilerini Türk olarak addediyor. Ayrıca kalkıp Kosova`dan, Makedonya`dan Çanakkale`ye savaşmaya gelmeleri -ki ellerinde bunu belgeleyen fotoğraflar var-, Anadolu için şehit olmaları, onların hangi millete ait olduğunu kanıtlıyor aslında.`
BALKAN SAVAŞLARI TORBEŞLERİ YERİNDEN ETTİ
Osmanlı dönemi Makedonyası üzerine çalışmalarıyla bilinen Hollandalı Sanat Tarihçi Prof. Dr. Michael Kiel de Türkbaşların cebren İslâm`a dâhil edildikleri tezine katılmıyor. Ona göre, savunulan bu tezler gerçek dışı birer hayal ürünü ve siyasi amaçlı. Diğer taraftan Osmanlılardan önce de Balkanlarda Müslüman olmuş Türklerin mevcut olduğu bir gerçek. Sarı Saltuk, Seyid Ali Sultan, Kâmil Baba`nın 13. yüzyılda Balkanlar`a yerleşerek Türk topluluklarına Türkçe vaazlar verdiği biliniyor.
Nuredin gibi Sofuoğlu da Torbeşlerin, Balkan Savaşı sırasında gördükleri baskı ve zülüm karşısında asırlardır yaşadığı yurtlarını terk edip kitleler hâlinde Türkiye`ye göç etmeye başladıklarını ifade ediyor. Nitekim 1952`de Türkiye ile Yugoslavya arasında imzalanan `Serbest Göç` anlaşması ile birlikte Torbeşlerin göçleri artıyor. Bugün Türkiye`deki Torbeşlerin çoğunluğu Adapazarı, Bursa ve Manisa civarında bulunuyor. Türkiye`nin dışında Avrupa, Kanada ve ABD`ye göç edenlerin olduğu biliniyor. Geride kalanlar da kendilerini hiçbir zaman Makedon olarak tanımlamıyor. Büyük tazyikler altında olmalarına rağmen Slavlaşmaya (Makedonlaşmaya) bugün bile yanaşmıyorlar.
TÜRKİYE İÇİN TORBEŞLERİN ANLAMI NE?
Peki, Türkiye ne yapmalı? Doç. Dr. Ebubekir Sofuoğlu, Türkiye ile yakınlaşmak, bağ kurmak isteyen bu insanlara el uzatılması gerektiğini düşünüyor. Son dönemde başta TİKA olmak üzere çeşitli sivil toplum kuruluşları, bu yönde adımlar da atıyor. Ayrıca Torbeşlerin yaşadığı bölgelerde Türkçe eğitim veren okullar da açılıyor. Ancak iletişim ve etkileşim henüz istenilen düzeyde değil. Sofuoğlu, çalışmaları sırasında Norveçli ve Fransız bilim adamlarının Torbeşler üzerindeki derin çalışmalarına da vâkıf olmuş: `AB platformunda yeni hak ve özgürlük elde eden bu insanların bir hami aradığını düşünüyorum. Fransa`nın, Norveç`in Torbeşler üzerinde çalıştığına şahit oldum. Herhâlde Sırp tezleri güçlendirilmek isteniyor. Diğer ülkeler bunları kendilerine çekmeye çalışırken onlar yüzünü bize dönüyor. Biz neden onlara el uzatmayalım?`
Sofuoğlu, Türkiye`nin Torbeşleri desteklemesi hâlinde ana dilinde eğitim haklarının daha da genişleyeceğini, bununla birlikte Balkanlar`daki Türkçe kullanımının artacağını aktartıyor. Ayrıca bugün, Avrupa sınırlarında olan bu insanlar gelecekte AB üyesi olması beklenen Türkiye`nin doğal lobisi konumunda. Bu bağlamda yalnız Torbeşler değil, Pomak ve Goralılarla da temasların artırılması gerektiğini ifade ediyor Sofuoğlu: `İlk adım olarak bir çalıştay yapılabilir ve asılsız tezler burada, bölgeden gelen akademisyenler eşliğinde çürütülebilir. Bu çalıştay ve bu gibi çabalar bize, sadece Gora, Pomak ve Torbeşleri değil, Balkanlar`da şu an Türk olduklarını bilen ya da bilmeyen diğer halkları ortaya çıkarmamıza vesile olacak. Yeter ki bu konuda geç kalmayalım.`
Son tahlilde, Torbeşlerin bilinirliğinin içte ve dışta artırılması öne çıkıyor. Burada da en büyük görev Ankara`ya düşüyor hâliyle.
2009-03-17 Aksiyon
http://www.aksiyon.com.tr
